سنگهای تخت جمشید

سنگهای تخت جمشید

معادن سنگ مورد استفاده هخا منشیان در سا خت آثار معماری ارگ پارسه (تخت جمشید)

درکشورهای باستانی نظیر ایران و مصر که امکان دسترسی به معادن غنی سنگ وجود داشته ، ساختن پرستشگاه ها و کاخ ها از مصالح با دوام وسنگ های گران نوعی وظیفه به شمار می آمده است .آن ها معتقد بودند برای خدایانی که جاودانی هستند باید جایگاه های جاودانی ساخت که هزاران سال برپا بماند. ولی خانه های شخصی برای عمر زود گذر وکوتاه بشر از هرچه ساخته شود ،اهمیتی ندارد. بنابراین در دشت مرودشت معادن سنگی که به کارسنگ تراشی وساختمان سازی برای مجموعه میراث جهانی ارگ پارسه (تخت جمشید) آید، وجود دارد در معادن تاریخی هنوز با قیمانده های کار تمام نشده درآن دوران را نشان می دهد که به ما فرصت مطالعه و بررسی و چگونگی قطعات را می دهد .در واقع با توجه به برسی ویلیام سامنر در سال 1986م. محل های استخراج سنگ را شامل کوه های رحمت ، مجدآباد ، گند شلو،کوه قباله و کوه حسین دانسته اند.

براساس پژوهش تیلیا سنگ هایی که درساختمان کاخ های ارگ پارسه (تخت جمشید) به کار رفته اند بیشتر دو نوع هستند .یکی سنگ آهکی به رنگ خاکستری شفاف با سنگواره های دوره کرتاسه میانی-بالا دراطراف تخت جمشید و نواحی دور ونزدیک کوه رحمت می آوردند ،رگه های چندی در پوزه کوه رحمت ،که از آنجا قطعات زیادی سنگ های تنه ، ستون ،سرستون و سنگ های یکپارچه درگاه ها بریده شده است.
سنگ های آهکی خاکستری مایل به سیاه که نسبت به سنگ های کوه رحمت سخت تر و فشرده تر است،از کوه مجد آباد در 40کیلومتری غرب ارگ پارسه (تخت جمشید) است .در معدن مجد آباد تکه های بسیار بزرگ سنگ از کوه جدا شده ویادر وضعیت ناتمام درحال جدا شدن از کوه است ،همچنین قطعات زیرستون، ستون بریده شده وتا حدودی هم حجاری شده نموداراست.

طرز بریدن سنگ از کوه و آوردن تا پای بنا وروی هم گذاردن وتراش دادن به این طریق بوده است که ابتدا بر لبه صخره های پهن و قسمتی صاف رامعین کرده ، با تیشه ای یک سر یا دو سر (کنر) و قلم و نیزه ومیخ های مخصوص،گودال هایی به عمق 60سانتیمتر،در فواصل معین می کندند و سپس در آن ها گوه هایی از چوب خشک می گذاردند وبررویش آب می ریختند.این آب ،گوه ها را منبسط می کرده و جای تنگ ، باعث فشار به سنگ می شد، و تکه بزرگی از آن جدا می گشت و بیرون پرتاپ می شد .اگر رگه های خوب در سنگ معدن بود ،از همان جا استفاده کرده ،با کمک گیره و اهرم تکه تکه از آن می بریدند . گاهی با کنر راهروهایی در میان تخته سنگ ها درست می کردند و عمودی پایین می رفتند ، و سپس قطعات را می شکافتند و خردتر می ساختند . نمونه این راهروها در پایین آرامگاه داریوش سوم(500 متری جنوب صفه)موجود است .گاهی در همان محل استخراج ، تخته سنگ ها را به صورت زمختی به شکل شیبی که می خواستند عاقبت درآید ، درست می کردند ، و درگوشه وکنارش زائده های گیره و دسته مانندی را ناتراشیده می گذاردند تا بتوان از آن ها برای بستن و حملش سود جست .لبه ها را اصلا" تیز و پرداخته نمی کردند تا مبادا ضمن عمل بشکند بعد تکه نیم تراشیده را پایین می غلطانیدند و از راه رودخانه و یا جاده به پای کار می بردند.

شیوه حمل سنگ ها به این ترتیب بوده که هر سنگ را بر روی چند تخته چوبی بزرگ گذارده ، زیر تخته ها غلطک چوبی می نهادند ، و با هل دادن سنگ و جابه جا کردن غلطک ها جلو میرفتند . در جاده ، از حیوانات بارکش چون گاو قاطر و اسب ، با صرف نیروی زیادی آن ها را تا پای بنا می آوردند و سپس با کمک منجنیق های چوبی و قرقره های بزرگ و طناب های ضخیم علفی و بستن سکو های سنگی محکم که تاب فشار سنگ را داشته باشد،سنگ ها را به روی کار می گذارده اند .
در طرفین سنگ ها ی بدنه ستون ،دسته هایی می گذارده اند که کار بستن طناب و بالا کشیدن تکه های عظیم سنگ ها را آسان تر نماید . دسته ها پس از نصب ستون می تراشیده اند . هنوز آثار این دسته ها برقطعات ستون ورودیه نیمه تمام کاخ صد ستون ، دیده می شود . قطعات سنگ را خیلی بزرگ تر از آن چه این باید هنگام نصب و تراش از کار بیرون بیا ید ،از کوه جدا کرده و به جای خود نصب می کرده اند ،این نکته از مدخل نیمه تمام کاخ صد ستون که سنگ های نیمه تراش را روی هم گذارده و از پایین مشغول تراش آن بوده اند و به همان حال باقی مانده ، کاملا"مشهود و قابل استنباط است .

مراحل مختلف تراش را با قلم های متفاوت انجام می دادند ،‌ قلم های زمخت و تیشههای یکسر یا دوسر(کنر) و پتک و تیشة مخصوص و چکش و دیگر آلات مناسب در مرحلة اول ، برای جداکردن به کار می رفت ، بعد قلمهای یک یا چند دندانهای به کار گرفته ، سطح را به صورت دلخواه در میآوردند و سپس با برادههای سنگی و یا سمغ های مخصوص صافی و شفافیت را در قسمت های تراشیده شده به وجود میآوردند . استادان کار معمولآ علامت مخصوص خود را بر روی کاری که انجام داده بودند باقی می گذاردند ، و این علایم امروزه راهگشای بسیاری از مشکلاتِ معماریِ ‌ارگ پارسه (تخت جمشید) می باشد .